Ünlü İslam alimi ve şair Ömer Hayyam kimdir?

Kendisine büyük ilgi gösteren Selçuklu sultanlarının, Vezir Nizamülmülk'ün saraylarında görev yapmaktan hoşlanmadı ve bilimsel araştırmalara adanmış sakin bir hayatı seçerek zaman zaman Semerkant, Buhara, Belh ve İsfahan gibi bilim ve sanat merkezlerinde dolaşmayı tercih etti. Nişabur'da 1123-1132 yılları arasında seksen beş yaşlarında öldüğü tahmin edilmektedir.

İbn Sina ekolüne mensup bir alim-filozof olarak kabul edilen Ömer Hayyam, cebir, geometri, astronomi, fizik ve tıpla ilgilenmiş, müzikle uğraşmış ayrıca rubailer kaleme almıştır. Çağdaşlarınca Hayyam'ın hafızasının çok kuvvetli olduğu; dil, fıkıh, tarih ve kıraat sahalarında geniş bilgi sahibi olduğu, tıp ve diğer ilimlerde eşsiz olduğu belirtilir.

Batı'da Doğu'nun en fazla hayranlık duyulan şairi ve en tanınmış alimlerinden biridir. 1892'de Londra'da onun adına bir kulüp kurulmuş, 1970'te ayın üzerindeki bir kratere, 1980'de yeni bulunan bir kuyruklu yıldıza adı verilmiştir.

Hayyam'ın matematiğin ve analitik geometrinin gelişimi üzerindeki etkisi çok büyüktür. Çalışmaları Şerefeddin et-Tusi'ye kadar İslam matematiğinde, üçüncü dereceden denklemlerin çözümünde geometrik yaklaşımı benimseyen Descartes'a kadar Batı matematiğinde aşılamamıştır.

Onun matematiğe ilişkin araştırmaları ve bilhassa sayılar kuramı Öklid’in beşinci postülatı ve cebir alanında yoğunlaşmıştır. Elementler’e dair yaptığı bir yorum olan Risâle fî şerḥi mâ eşkele min müṣâderâti Kitâbi Öḳlîdis’te işlemler sırasında irrasyonel sayıların da rasyonel sayılar gibi kullanılabileceğini ilk defa o kanıtlamıştır. Bu eser ayrıca Öklid dışı geometrilerin kurulmasına öncülük etmiştir.

Bu geometriler, Öklid’in paraleller postülatı adıyla da tanınan beşinci postülatının uzun süre iyi anlaşılamaması sebebiyle teorem sanılarak kanıtlanmaya çalışılması sonucu ortaya çıkmıştır. Bu çalışmalar içinde Doğu’da en esaslı olanlarından biri Ömer Hayyam tarafından gerçekleştirilmiştir ve Batı’da ondan altı asır sonra konuyla ilk defa ilgilenen ve bundan dolayı Öklid dışı geometri araştırmalarının öncüsü sayılan İtalyan matematikçisi Giovanni Girolamo Saccheri’nin beşinci postülat üzerindeki incelemeleriyle dikkate değer bir benzerlik göstermektedir.

Hayyam’ın katkıda bulunduğu alanların en önemlisi cebirdir. Bu alanda üçüncü dereceden (kübik) denklemleri de kapsayan birçok cebirsel denklemi sınıflandırmış ve bunların çoğuna çözüm teklif etmiştir.

Ömer Hayyam, astronomi alanında da büyük katkılar verdi. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah tarafından İsfahan'a davet edilerek önemli alimlerden oluyan bir heyetin başkanlığına getirildi ve bir rasathane kurup o yıllarda kullanılan Yezdicerd takvimini düzenlemekle görevlendirildi. Heyet, takvimi düzeltmek yerine mevsimlere tam uyum gösterecek yeni bir takvim düzenlemenin daha doğru olacağına karar vermiş, böylece hata payı 5000 yılda 1 gün olan Celali takvimi ortaya çıkmıştır.

Hayyam, rubaileriyle de tanınan bir şairdir. Günümüze geldikçe rubailerinin sayısının arttığı bilinmektedir. Birçoğunun zamanla ona izafe edilen başka şairlerin şiirleri olduğu anlaşılmaktadır. Kendi özgün üslubunu yansıtan rubailerin sayısı 100 civarındadır.