Konstantin'in Kutsanmış Şehri'ne ödül

Kronolojik bir seyrin izlendiği çalışmada, değişen devirlerdeki şehir dokusunun, anlam ve değer dünyalarının, siyasi tutumların, yaşam tarzlarının izi sürülebiliyor. Konsept konsept ayrılmış kısa bölümleriyle rahat bir okuma sağlayan çalışma, her kesimden okuyucuya hitap ediyor. Metinleri destekleyen görsel malzemesinin zenginliği ve tasarımının niteliğiyle de göz dolduruyor. Birinci el kaynakların yanı sıra akademik çalışmalardan da istifade edilen kitapta meraklıları için her bir konu ile ilgili kaynakçalara da yer veriliyor.

Önder Kaya, Konstantin’in Kutsanmış Şehri adlı çalışmasıyla tarih meraklılarıyla birlikte içinde doğduğu coğrafyanın tarihi birikiminden bihaber insanlarını da geçmişe doğru bir yolculuğa davet ediyor.  

 

 

İs­tan­bul’un Bi­zans dö­ne­mi ne ya­zık ki la­yık ol­du­ğu il­gi­yi gör­me­nin çok uza­ğın­da­dır. Günümüzde bu im­pa­ra­tor­lu­ğu­n kal­bi du­ru­mun­da­ki bir şe­hir­de ya­şa­yan in­san­lar da Bi­zans eser­le­ri­ne ka­yıt­sız kal­ma­ya de­vam et­mek­te­dir­ler. Bu dö­nem­den kal­ma bir ese­rin res­to­ras­yo­nu söz ko­nu­su olun­ca “Bi­zans­lı­lık il­le­ti­nin ye­ni­den hort­la­dı­ğı” ya da “bun­ca Türk-İs­lam ese­ri ona­rım bek­ler­ken bi­zim ol­ma­ya­na bu ya­tı­rım ni­ye?” ser­ze­niş­le­ri ile kar­şı­la­şı­rız.

Bi­zans’a kar­şı bi­ga­ne­li­ği­miz ders ki­tap­la­rın­da da ken­di­ni gös­te­ri­yor. Öğ­ren­ci­le­re İs­tan­bul’un, -Osmanlılardan önce- dün­ya­nın sa­yı­lı im­pa­ra­tor­luk­la­rın­dan bi­ri­ne baş­kent­lik yap­tı­ğı söy­le­nir­ken bu im­pa­ra­tor­lu­ğun önemi ve İs­tan­bul’da bı­rak­tı­ğı iz­ler ko­nu­sun­da ye­ter­li bil­gi ve­ril­mi­yor. Li­se ça­ğın­da­ki ba­zı öğ­ren­ci­ler bel­ki de bun­dan do­la­yı Aya­sof­ya ile Bi­zans ara­sın­da bir bağ­lan­tı ku­ru­lun­ca “Aa­a ora­sı ca­mi de­ğil mi? Ama mi­na­re­le­ri var” di­ye­bi­li­yor­lar. Ya da “şe­hir­de­ki Bi­zans eser­le­ri­ni bir sa­yın ba­ka­lım” de­di­ği­niz­de ço­ğu za­man sur­lar ve Aya­sof­ya’yı çı­ka­rıp üçün­cü­de tı­ka­nı­yor­lar.

Ede­bi­ya­tı­mız ve si­ne­ma­mız da Bi­zans’ı keş­fet­mek için dı­şa­rı­dan, muh­te­me­len Holl­ywo­od’dan bir mü­da­ha­le bek­li­yor. Ha­la İs­tan­bul’un fet­hi­ni, Kons­tan­ti­no­po­lis’in ku­ru­luş gün­le­ri­ni, Ni­ka Ayak­lan­ma­sı­nı ve Te­odo­ra’nın sal­ta­na­tı­nın haş­me­ti­ni, ki­li­se­le­rin iki­ye ay­rı­lı­şı­nı ve­ya 4. Haç­lı se­fe­ri­nin şe­hir­de ya­rat­tı­ğı tah­ri­ba­tı si­ne­ma­mı­za la­yı­ğıy­la ak­ta­ra­ma­dık. Be­yaz per­de­ye ak­tar­dı­ğı­mız Bi­zans ise “Kah­pe” ve “Türk düş­ma­nı”. Ye­şil­çam ya­pı­mı ve Bi­zans ta­ri­hi­ni ak­tar­mak gi­bi bir der­di ol­ma­yan soft bir fil­mi­miz ise za­ten “Kah­pe Bi­zans” adı­nı ta­şı­yor. Bi­zans’ı cid­di an­lam­da an­la­tan ilk Türk fil­mi ola­rak da ka­bul edi­len, Sa­mi Aya­noğ­lu’nun baş­ro­lü­nü oy­na­dı­ğı 1951 ya­pı­mı “İs­tan­bul’un fet­hi” ad­lı film­de çi­zi­len Bi­zans im­ge­si ve ima­jı, sah­ne, de­kor, kı­lık kı­ya­fet pro­fi­li ne ya­zık ki son­ra­ki yıl­lar­da sü­rek­li ge­ri­le­miş­tir. Söz ko­nu­su fil­min ken­di­sin­den son­ra ge­len­le­re gö­re nis­pe­ten ka­li­te­li ve özen­li çe­kil­miş ol­ma­sı­nın en te­mel ne­de­ni ise sa­nı­rım ay­nı yıl­lar­da İs­tan­bul’un fet­hi­nin 500. yıl dö­nü­mü ve­si­le­siy­le ge­rek İs­tan­bul’da ge­rek­se ül­ke ge­ne­lin­de hum­ma­lı bir ça­lış­ma­nın baş­la­tıl­mış ol­ma­sı­dır. De­ğer­li si­ne­ma eleş­tir­me­ni­miz Gio­van­ni Sca­nog­na­mil­lo’nun da be­lirt­ti­ği gi­bi iler­le­yen yıl­lar­da Bi­zans dö­ne­min­de ge­çen film­ler­de se­na­rist­le­ri­miz ta­rih­sel bil­gi­yi ta­ma­men bir ta­ra­fa ata­cak ve Ye­di­ku­le Sur­la­rı ile Ru­me­li Hi­sa­rı’nda ge­çen, ara ara mey­ha­ne ve han­la­ra uğ­ra­yan, at­rak­si­yon ve şid­det sah­ne­le­riy­le süs­le­nip aşk sah­ne­le­ri ile ısı­tı­lan se­nar­yo­lar­la kar­şı­mı­za çı­ka­cak­lar­dır.

Hal­bu­ki Bi­zans de­di­ği­miz me­de­ni­yet, dün­ya­nın ger­çek an­lam­da ilk bü­yük im­pa­ra­tor­lu­ğu ola­rak ka­bul gö­ren ve Ak­de­niz hav­za­sı­nı bir iç de­niz ha­li­ne ge­ti­re­rek Pax-Ro­ma­num adı ve­ri­len bir ba­rış dö­ne­mi­ni ya­ra­tan Ro­ma uy­gar­lı­ğı­nın de­va­mın­dan baş­ka bir şey de­ğil­dir. Se­ma­vi Eyi­ce ve İl­ber Or­tay­lı gi­bi de­ğer­li ta­rih­çi­le­ri­mi­zin de­fa­lar­ca be­lirt­ti­ği gi­bi za­ten Bi­zans adı­nı ver­di­ği­miz dev­le­tin üye­le­ri de ken­di­le­ri­ni “Bi­zans­lı” de­ğil “Ro­ma­lı” ola­rak ad­lan­dır­mak­tay­dı. Bi­zans adı ise Kons­tan­ti­no­po­lis şeh­ri­nin ilk te­mel­le­ri­nin atıl­dı­ğı Sa­ray­bur­nu açık­la­rın­da­ki Bi­zan­ti­on ken­tin­den gel­mek­te­dir. 19. yüz­yı­lın son­la­rı­na doğ­ru bu dev­le­ti ko­nu alan ça­lış­ma­lar ar­tın­ca söz ko­nu­su dev­le­tin ne şe­kil­de isim­len­di­ri­le­ce­ği so­ru­nu da or­ta­ya çık­mış­tır. Böy­le­lik­le ken­tin ilk yer­le­şim ye­ri­nin adı Ro­ma’nın do­ğu kıs­mın­da uza­nan bu im­pa­ra­tor­lu­ğa isim ola­rak ve­ril­miş­tir. Ger­çi 6. yüz­yı­la ka­dar bu dev­let, pek çok ba­kım­dan cid­den Ro­ma İm­pa­ra­tor­lu­ğu­’nun bir par­ça­sı ve de­va­mıy­dı. Hat­ta Kons­tan­ti­no­po­lis şeh­ri­ni ku­ran İm­pa­ra­tor Kons­tan­ti­nus ve ar­dıl­la­rı da sa­de­ce Hı­ris­ti­yan inan­cı­nı be­nim­se­miş Ro­ma im­pa­ra­tor­la­rıy­dı. Hı­ris­ti­yan­lı­ğın, dev­le­tin res­mi di­ni ol­ma­sıy­la bir di­zi de­ği­şim ya­şan­mış­sa da bun­lar Ro­ma dö­ne­min­den büs­bü­tün ko­puk ge­liş­me­ler ol­ma­mış­tır. Söz­ge­li­mi Ro­ma­lı­lar za­fer­le­ri­ni son­ra­ki ku­şak­la­ra ak­tar­mak ve Ro­ma­lı­lık ru­hu­nu mu­ha­fa­za et­mek için tak­lar yap­tı­rır ya da anıt­sal sü­tun­la­rın üze­ri­ne tan­rı­la­rı­nın hey­ke­li­ni iliş­ti­rir­ler­di. Bi­zans dö­ne­min­de de bu ge­le­nek de­vam et­miş fa­kat anıt­sal sü­tun­la­rın üze­ri­ne pa­gan dö­ne­mi tan­rı­la­rı­nın hey­kel­le­ri ye­ri­ne Hı­ris­ti­yan im­pa­ra­tor­la­rın hey­kel­le­ri kon­ma­ya baş­la­mış­tır. Yi­ne Ro­ma­lı­lar dö­ne­min­de­ki mo­za­ik ve fres­ko süs­le­me­ler­de yer alan Ro­ma im­pa­ra­to­ru­nun önün­de sec­de­ye ka­pa­nan ya­ban­cı kral­la­rın ye­ri­ni, Hz. İsa’nın önün­de eği­le­rek ita­at arz eden Bi­zans im­pa­ra­tor­la­rı al­mış­tır.

İm­pa­ra­tor­luk 1453 yı­lın­da­ki çö­kü­şü­ne ka­dar Ro­ma İm­pa­ra­tor­lu­ğu’nun bir de­va­mı ola­rak ya­şa­mış ve halk da yö­ne­ti­ci­ler de bu­nu böy­le ka­bul et­miş­ler­dir.

Bu­nun­la be­ra­ber za­man içe­ri­sin­de cid­di de­ği­şim­ler de ya­şan­mış­tır. Bu bi­raz ­da Do­ğu Ro­ma’nın için­de bu­lun­du­ğu sos­yo-kül­tü­rel or­tam­la ala­ka­lı­dır. Kök­lü Yu­nan kül­tü­rü­nün kal­bi­ne çok ya­kın bir yer­de ge­li­şen im­pa­ra­tor­luk, 6. yüz­yıl­da res­mi dil ola­rak La­tin­ce ye­ri­ne Grek­çe­yi kul­lan­ma­ya baş­la­mıştır. Ki­li­se de Ba­tı’da­ki­nin ak­si­ne Do­ğu Ro­ma’da dev­le­te ve im­pa­ra­to­ra bağ­lı bir ku­rum ola­rak var­lı­ğı­nı de­vam et­tir­miş­tir.

Bu ça­lış­ma­da İs­tan­bul’da­ki Bi­zans kül­tü­rü­nü or­ta­ya ko­yan il­ginç olay­la­ra, anıt­la­ra, ef­sa­ne­le­re yer ve­ri­le­rek bu şehr-i şi­ri­ni Türk oku­yu­cu­su­na bi­raz­ da­ha ya­kın­dan ta­nıt­mak he­def­len­miş­tir. Ki­tabın so­nun­da o ko­nu­ya il­gi du­yan oku­yu­cu­la­ra yol gös­ter­me­si ama­cıy­la her yazıyla ilgili bazı ma­ka­le ve ki­tap kün­ye­leri ila­ve olun­muş­tur. Ça­lış­ma­da kro­no­lo­jik bir se­yir ta­kip edil­miş­tir. Oku­yu­cu­nun bu sa­ye­de de­ği­şen de­vir­ler­de­ki şe­hir do­ku­su­na, de­ğer­le­ri­ne, si­ya­si tu­tum­la­ra da­ha ko­lay vâ­kıf ol­ma­sı amaç­lan­mış­tır.

İler­le­yen za­man­da Os­man­lı ve Cum­hu­ri­yet İs­tan­bu­l’u­nun da ben­zer bir plan­la­ma çer­çe­ve­sin­de ka­le­me alın­ma­sı plan­lan­mak­ta­dır. Böy­le­lik­le İs­tan­bul’un üç fark­lı dev­ri­ni bir­bi­ri ile el­den gel­di­ğin­ce ek­lem­le­ye­rek oku­yu­cu­ya sun­mak he­def­len­miş­tir.

Bu ça­lış­ma çev­rem­de­ki de­ğer­li dost­la­rı­mın kat­kı­sı ol­ma­dan or­ta­ya çı­ka­maz­dı. Ha­lit Ömer Cam­cı ve Na­zım Ti­mu­roğ­lu be­nim­le pay­laş­tık­la­rı fo­toğ­raf­la­rıy­la ça­lış­ma­yı da­ha da an­lam­lı kıl­dı­lar. İl­gi­li ki­tap ve ma­ka­le­le­rin te­mi­ni ko­nu­sun­da İSAM, Fran­sız Ana­do­lu Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi ve İs­tan­bul Araş­tır­ma­la­rı Ens­ti­tü­sü kü­tüp­ha­ne­le­ri­ne ay­rı­ca min­net­ta­rım. Ça­lış­ma­yı ya­yın­la­ma­yı ka­bul eden Kü­re Ya­yın­la­rı­na ve onun çok de­ğer­li edi­tö­rü Yü­cel Bu­lut’a da ver­dik­le­ri des­tek için şük­ran­la­rı­mı su­na­rım. Çok sev­gi­li eşim Nej­la Ka­ya’ya ise ba­na ver­di­ği des­tek ve sağ­la­dı­ğı hu­zur or­ta­mı için ne söy­le­sem ye­ter­siz ka­la­cak­tır.

Ça­lış­ma­da el­den gel­di­ğin­ce ti­tiz olun­ma­ya gay­ret sar­fe­dil­miş ol­mak­la bir­lik­te ola­sı her tür­lü ha­ta­nın cür­mü şah­sı­ma ait­tir. Bu ça­lış­ma­yı ka­le­me alır­ken çok eğ­len­dim ve ke­yif al­dım, oku­yu­cu­nun da ay­nı key­fi al­ma­sı bi­ri­cik te­men­nim­dir.       

 

Ön­der Ka­ya - Fa­tih 2008