Halide Edip Adıvar kimdir? Hayatı ve eserlerine dair...

Osmanlı'nın son dönemlerinde hayata gelen Halide Edip, işgal İstanbul'unda halkı harekete geçirmek için büyük uğraş vermiş ve milli mücadelenin kadın kahramanlarından olarak tarihe geçmiştir. Aynı zamanda gazetecilik ve basın yayın dünyasının öncü isimlerinden olan Halide Edip, Anadolu Ajansı'nın kurulma aşamasında da önemli bir role sahiptir. Fikri dünyasını edebi dünyası ile harmanlayan Halide Edip edebiyatımızın da temel taşlarından biri olmuştur. 2.Meşrutiyet sonrasında vermeye başladığı sayısız esere sahiptir. Öte yandan akademisyen yönü ile de öne çıkan Halide Edip, bir süre İstanbul Üniversitesi İngiliz Filolojisi Kürsü Başkanlığını sürdürmüştür. Birçok sıfatı tek bir hayata sığdırmayı başaran Adıvar, 1950 yılında ise Milletvekili seçilerek TBMM'de görev almıştır. Peki, tarihteki yeri oldukça sağlam olan, hayatının her anını dolu dolu yaşayan Halide Edip Adıvar kimdir? İşte, aynı zamanda birinci hükumetin Sağlık Bakanı Adnan Adıvar'ın eşi Halide Edip Adıvar'ın biyografisi ve hakkında tüm merak edilenler...

HALİDE EDİP ADIVAR KİMDİR?

1884 yılında İstanbul, Beşiktaş'ta dünyaya gelen Halide Edip Adıvar'ın babası  II. Abdülhamit devrinde Ceyb-i Hümayun (Padişah Hazinesi) kâtipliği, Yanya ve Bursa Reji Müdürlüğü yapan Mehmet Edib Bey, annesi Fatma Berifem Hanım'dır. Annesini küçük yaşta kaybeden Halide Edip, Üsküdar Kız Amerikan kolejinde eğitim almaya başlamıştır. Bir jurnal nedeni ile okuldan uzaklaştırılan Halide Edip, 2.Abdülhamid'i bu kararını 1897 yılında yaptığı bir kitap çevirisi ile tersine döndürmüş ve aynı okulda eğitimine devam etmiştir. İngilizce ve Fransızca tahsil eden yazar, bu liseden lisans derecesi ile mezun olan ilk müslüman kadın olmuştur.

Salih Zeki Bey ile olan evliliği...

Halide Edip ilk evliliğini okuldan mezun olmadan hemen önce tanıştığı matematik öğretmeni Salih Zeki Bey ile yapmıştır. Çok genç yaşta yaptığı bu evlilik uzun sürmemiş ve çift 1910 yılında eşinin ikinci bir hanım isteği üzerine sona ermiştir.  1903 yılında ilk oğlu Ayetullah, bundan on altı ay sonra da ikinci oğlu Hasan Hikmetullah Togo dünyaya geldi. 1905 yılında gerçekleşen Japon-Rus savaşında batı uygarlığının bir parçası sayılan Rusya'yı Japonların yenmesinin verdiği sevinçle oğluna Japon Deniz Kuvvetleri Komutanı Amiral Togo Heihachiro'nun ismini vermiştir.

Birçok ünlü yazardan çeviri yaptı

İyi derecede yabancı dil bilen yazar, ünlü İngiliz matematikçilerin yaşam öykülerini Türkçeye çevirdi. Birkaç Sherlock Holmes hikâyesinin de çevirisini yaptı. Fransız yazar Emile Zola’nın yapıtlarına büyük ilgi duymaya başladı. Daha sonra ilgisi Shakespeare’e yöneldi ve Hamlet adlı yapıtının çevirisini yaptı. 

2.Meşrutiyet ve kadın hakları yazıları...

2.Meşrutiyet sonrasında yazın hayatına hızlı bir giriş yapan Halide Edip, kadın hakları konusundaki yazılarını yayınlamaya başladı. O dönem Salih Zeki Bey ile evli olan Halide Edip yazılarında Halide Salih adını kullanıyordu. Gazetede yayınlanan ilk yazısı Tevfik Fikret yönetimindeki Tanin'de çıktı. Yazıları muhafazakar kesimden ağır eleştiriler alan Halide Edip, 31 Mart Ayaklanması sonrasında aldığı ölüm tahditleri nedeniyle çareyi iki oğluyla Mısır'a gitmekte buldu. 

Oradan İngiltere’ye giderek kadın hakları konusundaki yazıları nedeniyle kendisini tanıyan İngiliz gazeteci Isabelle Fry’ın evinde konuk oldu. İngiltere’ye gidişi o dönemde kadın-erkek eşitliği konusunda sürüp giden tartışmalara tanık olmasına, Bertrand Russell gibi fikir adamlarıyla tanışmasına vesile oldu. 1909'da İstanbul'a geri döndüğü zaman siyasi içerikli yazılarını yayınlamaya devam etti.

Sosyal içerikli romanları büyük ses getirdi

Heyyula ve Raik'in Annesi adlı romanları basıldı. Bu arada Kız Öğretmen okullarında öğretmenlik ile vakıf okullarında müfettişlik görevlerinde bulundu. İleride yazacağı Sinekli Bakkal adlı ünlü romanı, bu görevler gereği İstanbul’un eski ve arka mahallelerini tanıması sayesinde ortaya çıkmıştı. 

Eşinden boşandığı 1910 yılında Seviyye Talip romanını yayımladı. Bu roman, bir kadının kocasını terk ederek sevdiği erkekle yaşayışını anlatır ve feminist bir eser olarak değerlendirilir. Basıldığı dönemde birçok eleştiriye maruz kalmıştır. 

Teali-i Nisvan Cemiyeti’nin (Kadınları Yükseltme Derneği) kuruculuğunu yaptığı Balkan Savaşı yıllarında Son Eseri adlı aşk romanını yayınladı. 

Amerikalı düşünür ve eğitimci Herman Harrell Horne'un The Psychological Principle of Education (Eğitimin Psikolojik Temeli) adlı eserinden yararlanarak Talim ve Edebiyat adlı kitabı yazdı. Bu kitapta öğretmenlik mesleğini gereği olarak eğitim konularına yönelmeyi amaçlamıştı. 

Yeni Turan ve Turancılık ile tanışması

Halide Edip'in edebi değerden çok bir tez sunmayı önceleyen romanı Yeni Turan, Turancılık fikrini benimseyen kadın kahramanı ile Türkçülük eserlerinin yanında yerini aldı. Turancılık fikrini benimsemesine yardımcı olan kişiler Türk Ocağı içinde Ziya Gökalp, Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu, Hamdullah Suphi gibi yazarlar olmuştur.  

Milli Mücadele ve Amerikan mandası tezi

1.Dünya Savaşı yıllarında Kız Mektepleri Umumi Müfettişliği görevini sürdüren Halide Edip, Arap eyaletlerine giderek oralarda iki kız okulu ve bir yetimhane açtı. Bu yıllarda aile doktorları Adnan Adıvar ile nikahlandı. Lübnan'da yetimhanede birçok çalışmaya imza atan Adıvar, 1918 yılında işgal sonrasında İstanbul'a döndü. Hayatının bu dönemini Mor Salkımlı Ev kitabında kaleme almıştır. 

İstanbul dönüşü  Darülfünun'da Batı edebiyatı okutan Halide Edip, aynı zamanda Türk Ocaklarında çalışmalarına devam etti. Milli Mücadele yıllarında Amerikan mandası fikrini benimseyen ve bu tezi Sivas kongresi hazırlıklarında olan Mustafa Kemal'e sunan Halide Edip beklediği yanıtı alamamıştır. Mandaterliğe karşı olduklarını belirten Mustafa Kemal'in düşüncesi yıllar sonra Halide Edip'in "Mustafa Kemal Paşa haklıymış ! sözleri ile tasdiklenmiş oldu.

İstanbul mitingleri ve idam listesi...

15 Mayıs 1919 günü İzmir’i Yunanların işgal etmesi üzerine İstanbul’da ardı ardına protesto mitingleri düzenlenmekteydi. İyi bir hatip olan Halide Edib, 19 Mayıs 1919 günü Asri Kadınlar Birliği’nin düzenlediği ve kadın hatiplerin de konuşmacı olduğu ilk açıkhava mitingi olan Fatih Mitingi’nde kürsüye çıkan ilk konuşmacıydı, attığı nutuk ile belleklerde büyük iz bıraktı. 20 Mayıs’ta Üsküdar mitingi, 22 Mayıs’ta Kadıköy mitingine katıldı. Bunları Halide Edib’in başkahramanı haline geldiği Sultanahmet mitingi izledi. İngilizler İstanbul’u 16 Mart 1920’de işgal ettiler. Hakkında idam emri çıkardıkları ilk kişiler arasında Halide Edib ve eşi Dr. Adnan da vardır.

Anadolu Ajansı'nın kuruluşu

İdam kararı öncesinde yola çıkan ve 2 Nisan 1920 günü Ankara'ya ulaşan Halide Edip ve eşi Adnan Bey yolda Yunus Nadi Bey ile karşılaştı. Ankara yolunda iken kararlaştırdıkları gibi Anadolu Ajansı isimli bir haber ajansının kurulması Mustafa Kemal Paşa'dan onay görünce ajans için çalışmaya başladı. Ajansın muhabiri, yazarı, yöneticisi, ayak işlerine bakanı olarak çalışıyordu. Haber derleyip millî mücadeleye ilişkin bilgileri telgrafı olan yerlere telgrafla iletmek, olmayan yerlerde cami avlusuna afiş olarak yapıştırılmalarını sağlamak; Avrupa basınını takip edip batılı gazetecilerle iletişim kurmak; Mustafa Kemal'in yabancı gazetecilerle görüşmesini sağlamak, bu görüşmelerde tercümanlık yapmak; Yunus Nadi Bey'in çıkardığı Hakimiyet-i Milliye gazetesine yardımcı olmak ve Mustafa Kemal'in diğer yazıişleri ile ilgilenmek Halide Edib'in yürüttüğü işlerdi.

Cephede aktif görev aldı

Orduya katılma isteğini Mustafa Kemal’e telgrafla iletti ve cephe karargâhında görevlendirildi. Sakarya Savaşı sırasında onbaşı oldu. Yunanların halka verdiği zararları incelemek ve raporlamakla sorumlu Tetkik-i Mezalim Komisyonu’nda görevlendirildi. Vurun Kahpeye adlı romanının konusu bu dönemde oluştu.

Türk'ün Ateşle İmtihanı(1922) adlı anı kitabı, Ateşten Gömlek(1922), Kalp Ağrısı (1924), Zeyno'nun Oğlu adlı romanlarında Kurtuluş Savaşı'nın değişik yönlerini gerçekçi biçimde dile getirebilmesini savaştaki deneyimlerine borçludur.

Savaş boyunca cephe karargahında görev yapan Halide Edib, Dumlupınar Meydan Muharebesi’nden sonra ordu ile İzmir’e gitti. İzmir’e yürüyüş sırasında rütbesi başçavuşluğa yükseldi. Savaştaki yararlılıklarından ötürü İstiklal Madalyası ile ödüllendirildi.

Cumhuriyet'in ilanının ardından...

Halide Edib, cumhuriyetin ilanından sonra Akşam, Vakit ve İkdam gazetelerinde yazdı. Bu arada Cumhuriyet Halk Fırkası ve Mustafa Kemal Atatürk ile siyasi fikir ayrılıkları yaşadı. Eşi Adnan Adıvar'ın Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın kuruluşunda yer alması sonucu iktidar çevresinden uzaklaştılar. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın kapatılıp Takrir-i Sükun kanununun kabul edilmesiyle tek parti dönemi başlayınca, kocası Adnan Adıvar ile birlikte Türkiye'den ayrılmak zorunda kalarak İngiltere'ye gitti. 1939 yılına kadar 14 yıl boyunca yurt dışında yaşadı. Bu sürenin 4 yılı İngiltere'de, 10 yılı da Fransa'da geçti. 1939'da İstanbul'a döndü ve 1940 yılında İstanbul Üniversitesi'nde İngiliz Filolojisi kürsüsünü kurmakla görevlendirildi ve 10 yıl kürsü başkanlığını yürüttü. Shakespeare hakkında verdiği açılış dersi büyük yankı uyandırdı.

Demokrat Partiden milletvekili oldu

1950 yılında Demokrat Parti listesinden İzmir milletvekili olarak TBMM'ye girdi ve bağımsız milletvekili olarak görev aldı. 5 Ocak 1954 günü Cumhuriyet Gazetesi'nde Siyasi Vedaname başlıklı bir yazı yayımlayarak bu görevinden ayrıldı ve tekrar üniversitede görev aldı. 1955'te eşi Adnan Bey'in kaybı ile sarsıldı.

80 yaşında hayata gözlerini yumdu...

Sinekli Bakkal, Ateşten Gömlek, Vurun Kahpeye ve daha birçok değerli eserin yazarı Halide Edip Adıvar,  9 Ocak 1964 yılında İstanbul'da 80 yaşındayken böbrek yetmezliği sebebiyle hayata veda etti. Cenazesi İstanbul Merkezefendi Mezarlığına defnedildi. Ardından birçok akademik, edebi ve fikri eser bıraktı. Onun eserli içerik bakımından üç grupta incelenmiştir: kadın meselelerini ele alan ve eğitilmiş kadının toplumdaki yerini arayan eserleri, Millî Mücadele dönemini anlatan eserleri; şahsiyetleri, içinde bulundukları geniş toplumla birlikte ele alan romanları...

HALİDE EDİP ADIVAR'IN ESERLERİ

Roman:

Heyulâ (1909)
Raik’in Annesi (1909)
Seviyye Talip (1910)
Handan (1912)
Son Eseri (1913)
Yeni Turan (1913)
Mev'ud Hüküm (1918)
Ateşten Gömlek (1923)
Vurun Kahpeye (1923)
Kalp Ağrısı (1924)
Zeyno'nun Oğlu (1928)
Sinekli Bakkal (1936)
Yolpalas Cinayeti (1937)
Tatarcık (1939)
Sonsuz Panayır (1946)
Döner Ayna (1954)
Akile Hanım Sokağı (1958)
Kerim Usta'nın Oğlu (1958)
Sevda Sokağı Komedyası (1959)
Çaresaz (1961)
Hayat Parçaları (1963)

Hikâye:

Harap Mabetler (1911)
Dağa Çıkan Kurt (1922)
İzmir'den Bursa'ya (1963)
Kubbede Kalan Hoş Seda (1974)

Anı:

Türkün Ateşle İmtihanı (1962)
Mor Salkımlı Ev (1963)

Oyun:

Kenan Çobanları (1916)
Maske ve Ruh (1945)