İslam dini, sadece ilk ortaya çıktığı Hicaz’da kalmamış, dünyanın dört bir yanına yayılmıştır; o artık insanlığın ortak, evrensel, semavi ve hak dinidir. İslam dini, tarih boyunca farklı coğrafyalarda, farklı kavimler ve farklı kültürler tarafından benimsendiği ve dinin özüne ters düşmeyen âdetleri yasaklamadığı için, İslam medeniyeti zenginleşerek dünyanın dört bir tarafına yayılmıştır. İslam medeniyeti, köklü, hala canlılığını koruyan, evrensel, güvenlik ve barış timsali, hakikat medeniyetidir.

İslam medeniyetinin izlerini gördüğümüz başta Hicaz olmak üzere, Kudüs ve çevresi, Şam ve Bağdat bölgesi, İran, Horasan, Türkistan ve Mâverâünnehir bölgeleri, Hint Alt Kıtası, Anadolu ve Balkanlar, Kuzey Afrika (Mısır ve Mağrip bölgesi), Endülüs Müslümanların yaşadığı İslam ülkesi, gönül coğrafyamızı oluşturan bölgelerdir. Bu bölgeler, aynı zamanda İslam medeniyetinin okullarıdır.

İSLAM MİLLETİ (ÜMMET) EN ÜST KİMLİKTİR

Peygamber Efendimiz, “Mü’minler birbirlerini sevmekte, birbirlerine acımakta ve birbirlerini korumakta bir vücuda benzerler. Vücudun bir uzvu hasta olduğu zaman, diğer uzuvlar da bu sebeple uykusuzluğa ve ateşli hastalığa tutulurlar.” (Buhari, Edep, 27) buyurarak birbirimize karşı nasıl kenetlenmemiz gerektiğini, İslamın dayanışma dini olduğunu bizlere açıklamışlardır. 

Nasıl ki, aynı anne babadan doğan çocuklar biyolojik kardeş oluyorsa bizler de aynı Allah’a (c.c.), aynı peygambere ve aynı kitaba inanan insanlar olarak din kardeşi oluyoruz. Manevi olan bu kardeşlik maddi olan biyolojik kardeşlikten daha da ileri olan bir birlik ve beraberlik unsurudur. Gönül coğrafyamızı oluşturan Darülislam temelini de bu din kardeşliği tesis eder.

İslam milleti demek olan ümmet, inanç toplumudur. İslam milleti, en üst kimliktir; İslam milleti, bir çok kavimden oluşur. Kavimler, iletişim ve ilişki içindir; etno seküler bakış açısına karşıdır. İslam, kavim gerçeğini kabul eder fakat tarih boyunca kavmiyetçilikle savaşmıştır. Her Müslüman, üst kimlik olarak İslam milletini, Muhammet ümmetini görür. Allah’a, Kuran-ı Kerim’e ve ahiret gününe inanan her Müslüman, dünyada ve ahirette en büyük felaketin Muhammet ümmetine mensup olmamak olduğuna inanır.

Bir asırdır İslam devleti tarih sahnesinde olmadığından, İslam milleti dağınık, güçsüz, İslam milletini ve medeniyetini koruyamayacak duruma düşmüş, bozgunda çürüme sürecindedir.

İSLAM MEDENİYETİNİN TARİHTE İNŞASI

Tarih, tevhid inancıyla menfaatperestlik ve kandaşlık arasında, hak batıl savaşında şekillenir. İslam medeniyetinin dünyanın dört bir tarafına taşınmasında İslam’ı yaymak isteyen, bu uğurda canını ortaya koyan komutanlar, Allah dostu gönül sultanları ve din âlimleri önemli bir yer teşkil eder. Örneğin; Sultan Alparslan, Malazgirt Zaferi ile Anadolu’nun kapısını Müslümanlara açmış, gönül sultanları Hoca Ahmet Yesevi, Mevlâna Celaleddin Rumi ve Hacı Bektaş Veli gibi âlimler, eserleri ve yetiştirdikleri öğrenciler sayesinde İslam medeniyetinin sağlam temelleri atılmıştır.

İslam’ın değişik coğrafyalarda yayılmasının sebeplerinden biri de Müslüman tüccarlardır. İslam’ın kendilerine verdiği helal kazanç, adalet ve dürüstlük gibi meziyetlerle gittikleri coğrafyalardaki insanları etkilemiş ve İslam medeniyetinin yerleşmesine büyük katkı sağlamışlardır. Kervansaraylar, hanlar bu etkinin günümüze kadar şahitlik eden kanıtlarıdır.

Kuran-ı Kerim aksiyonu olarak İslami hareket, ilim, fikir, sanat ve ticaret seferberliği olmuştur; askeri başarılar, İslam'ı dünya dini haline getiren bu mobilizasyonu güvenceye almıştır.

İslam’ın değişik coğrafyalara yerleşmesini sağlayan sebeplerden birisi de dildir. İslam medeniyeti Arapça, Türkçe ve Farsça olarak kaleme alınan eserlerle kurumsallaşmış, bu İslam bilim, düşünce ve edebiyatı sayesinde daha geniş coğrafyalara yayılmıştır. İslam âlimleri tıp, matematik, fen bilimleri alanlarında birçok eseri Arapçaya çevirmişlerdir. Abbasiler zamanında kurulan Beytü’l-Hikme bunun en güzel örneklerindendir.

Hoca Ahmed Yesevi’nin Dîvân-ı Hikmet’i, Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i, Kaşgarlı Mahmut’un Dîvânu Lugâti’t-Türk’ü İslam medeniyetinin İslam ülkesinde, gönül coğrafyamızda karar kılmasında etkili olan eserlerdir. İbn-i Sina’nın el-Kanun fi’t-Tıp isimli eseri ve İbn-i Haldun’un Mukaddimesi Arapça olarak, Mevlânâ’nın Mesnevi’si de Farsça olarak yazılan Darülislam’ı, gönül coğrafyamızı şekillendiren eserlerdendir.

İSLAM MEDENİYETİ EKOLLERİ

İslam medeniyeti, insanlığın başarılarını toplamış, farklı tecrübeleri içinde barındıran, pek çok ekol kurmuş, zengin bir medeniyettir. İslam medeniyeti ekolleri, İslam tarihinin doğal, toplumları birleştiren, ayakta tutan ve güç veren sosyal sistemlerden oluşmaktadır. Bu ekoller, büyük devlet tecrübesinin kazandırdığı, güvenlik, barış ve yüksek kültür içinde inşa edilmiş, insanlık tarihinin en sağlam sosyal sistemleridir. Bu yazıda başlıca İslam medeniyeti ekollerini kısa kısa anlatmak isterim:

1.Hicaz Ekolü: Bölgenin en önemli şehri Mekke, Medine ve Taif ’tir. Mekke kıblemiz olan Kâbe-i Muazzama’nın bulunduğu ve Peygamberimizin doğduğu bir şehirdir. Medine ise Mekke müşriklerinin baskılarından bunalan Peygamberimize ve sahabelerine kucak açarak yurt olan ve İslam devleti ve medeniyetinin temellerinin atıldığı bir şehirdir. Hicretten önceki ismi Yesrib’tir. Peygamberimizin teşrifiyle Medine-i Münevvere ismi ile anılır olmuştur. Hicaz bölgesi, İslam’ın ilk doğduğu bölge olarak ve Kıblemiz olan Kabe’yi içerisinde bulundurmasından dolayı gönül coğrafyamızın merkezinde yer alır.

2.Kudüs ve Çevresi: Müslümanların ilk kıblesi Mescid-i Aksa’yı barındıran Kudüs Darülislam’da, gönül coğrafyamızda önemli bir yere sahiptir. Mescid-i Aksa hicretten sonra on altı veya on yedi ay kadar kıble olarak devam etmiş, daha sonra Kâbe-i Muazzama Peygamberimize inen vahiy ile kıble olarak tayin edilmiştir. Kudüs kutsal şehir, mabet şehri gibi anlamlara gelir.

Kudüs’ün İslam ülkesinde, gönül coğrafyamızda yer almasının nedenlerinden biri de Peygamberimizin miraç hadisesinde, Mescid-i Haram’dan Mescid-i Aksa’ya götürülüp, oradan da Yüce Rabbimizin huzuruna çıkarılması mucizesinde yer almasındandır.

Kudüs, Hz. Ömer’in halifeliği zamanında 638’de fethedilmiştir. Müslümanların müsamaha ve adalet anlayışı sayesinde Kudüs bütün insanların ve dinlerin ortak kültür ve medeniyet şehri olmuştur. Emeviler zamanında Müslümanlar Kudüs’e Mescid-i Aksa ve Kubbetü’s Sahra’yı inşa etmişlerdir. Kudüs, Osmanlı padişahlarından Yavuz Sultan Selim tarafından 1516 yılında fetih edilerek 1917 yılına kadar 400 sene Osmanlı himayesinde kalmıştır.

3.Şam ve Bağdat Bölgesi: Şam bölgesi; Suriye, Filistin, Lübnan ve Ürdün bölgelerine verilen bir isimdir. Şam bölgesi Hz. Ömer (r.a.) zamanında Müslümanlar tarafından fethedildi. Şam daha sonra Emevi devletinin başkenti oldu. Emeviler zamanında inşa edilen Emevi Camii, o dönemden günümüze kadar ayakta kalabilen İslam mimari sanatının en güzel örneklerindendir. Şam, 1516 yılında Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sırasında Osmanlı idaresi altına girdi.

Bağdat, Abbasi halifesi Ebu Cafer el-Mansur tarafından kurulmuştur. Selçuklu veziri Nizamü’l-Mülk adına kurulan Nizamiye medreseleri ilim ve kültür açısından önemli bir üne sahiptir. Özellikle tercüme faaliyetlerinde ün yapmış Beytü’l-Hikme de Bağdat tarihinde önemli bir yere sahiptir. Mansur Camii Bağdat’ın en büyük camilerindendir.

Hanefi mezhebinin hocası İmam Azam Ebu Hanife ve Kadiri tarikatının kurucusu Abdulkadir Geylani’nin türbeleri Bağdat’tadır. 1258 yılında Bağdat, Moğol istilasına uğramış, çok sayıda insan öldürülmüştür. Bağdat 1534 yılında Osmanlı padişahlarından Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı topraklarına katılmıştır.

4.İran, Horasan, Türkistan ve Mâverâünnehir Bölgesi: İran, Hz. Ömer (r.a) döneminde fethedilerek İslam beldesi hâlini almıştır. Petrol ve dünyanın ikinci doğal gaz rezervlerine sahip bir ülkedir. Horasan; Tacikistan, Afganistan ve İran topraklarını içine alan geniş bir coğrafyadır. Nüfusunun çoğunluğunu Türkler oluşturur. Yer altı madenleri açısından önemli bir coğrafyadır. Tasavvufta Horasan erenleri diye anılan sufiler burada yetişmiştir. Bu coğrafyadan Anadolu ve Balkanlara göç eden bu dervişler sayesinde İslam dini geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.

Uygur ve Kazak Türkleri ile diğer Türk gruplarının oluşturduğu Çin hâkimiyetindeki bölgeye Doğu Türkistan, 1924’ten sonra Sovyet hâkimiyetine giren alana da Batı Türkistan denir. Türkistan, Türklerin yurdu anlamına gelmektedir. Semerkant, Merv, Buhara ve Kaşgar Türkistan’da yer alan İslam medeniyetinin izlerini günümüze aktaran önemli şehirlerdendir.

İmam Buhari, İmam Tirmizî, Dârimi, İmam Mâturidi, Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Farabi, İbn Sinâ, Zemahşerî, Ali Kuşcu Türkistan’da yetişen âlimlerdendir. Pir-i Türkistan olarak ünlenen Hoca Ahmet Yesevi ve onun yetiştirdiği Alperen dervişlerinin Anadolu’muzun İslamlaşmasında büyük emekleri olmuştur.

Mâverâünnehir, kelime anlamı olarak nehrin öbür yakası anlamlarına gelir, Orta Asya’da Seyhun ve Ceyhun Nehirleri arasındaki 660.000 kilometrekarelik alana verilen bir isimdir. Mâverâünnehir, Türkistan coğrafyasında yer alan bir bölgedir. Burada İslam’ın kubbesi diye isimlendirilen Buhara ve Semerkant şehirleri bulunmaktadır.

5.Hint Alt Kıtası: Hint Alt Kıtası, Hindistan ve Pakistan’ı kapsayan bir bölgedir. Hindistan Çin’den sonra nüfusu en fazla olan bir ülkedir. Müslüman nüfus açısından da bakıldığında Endonezya ve Pakistan’dan sonra en çok Müslüman nüfusun yaşadığı bir ülkedir. Hindistan, Emevi halifesi Ömer bin Abdülaziz döneminde İslam’la tanışmıştır. Gazneli Sultan Mahmut’ta Hindistan’a on yedi sefer düzenleyerek İslam’ın bu coğrafyada daha hızlı yayılmasına zemin hazırlamıştır. Hindistan’da İslam ve tasavvufun yerleşmesinde Nakşibendi tarikatına mensup İmamı Rabbâni hazretlerinin çok etkisi olmuştur. Hindistan Gazneliler ve Babürler gibi Türk-İslam devletlerinin egemenliği altında kalarak Türk kültürü ile de tanışmışlardır. Babürler tarafından yapılan Taç Mahal, bu coğrafyadaki İslam kültür ve medeniyetinin başta gelen eserlerindendir.

6.Anadolu ve Balkanlar: 1071 yılında Türk yurdu hâline gelen Anadolu İslam’ın merkezi olmuş ve Yavuz Sultan Selimle beraber tüm Müslümanları temsil eden hilafet merkezi olmuştur. Anadolu’nun her karışında Türk-İslam eserlerini ve kültürünü görmek mümkündür. Anadolu toprağı; Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli, Hacı Bayram Veli, Molla Fenâri, Aziz Mahmut Hüdai, İsmail Hakkı Bursevî, Elmalılı Hamdi Yazır ve Mehmet Akif Ersoy gibi eserleri ve yetiştirdikleri talebelerle hem kendi zamanlarına hem de günümüze ışık tutan birçok âlim ve sufi yetiştirmiştir.

Balkanlar Anadolu’nun kuzeybatısı ve Avrupa’nın güneydoğusunu içine alan bölgedir. Ülke olarak ise, Türkiye (Trakya), Bosna Hersek, Karadağ, Kosova, Makedonya, Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya, Yunanistan, Hırvatistan, Slovenya ve Sırbistan yer alır. Bölge Osmanlı Devleti zamanında İslam’la tanışmıştır. Fethedilen bölgelere yerleştirilen Türkmen boyları sayesinde İslamiyet bu coğrafyada hızlı bir şekilde yayılmıştır.

Balkanlarda cami, medrese ve han gibi İslam kültürünün izlerini görmek mümkündür. Bunların başında Bosna Hersek’te Mimar Sinan tarafından yaptırılan Mostar Köprüsü gelir. Bulgaristan’da Sultan Murat Hüdavendigâr Camii ve Yunanistan’daki Mehmet Ali Paşa Medresesi de Balkanlardaki gönül coğrafyamızın izlerindendir.

7.Kuzey Afrika (Mısır ve Mağrib): Mısır’dan Atlantik Okyanusu’na kadar Kuzey Afrika bölgesi ve Güney Sahrâ, Mağrib bölgesi olarak geçmektedir. Bugün bu coğrafyada Libya, Tunus, Cezayir, Fas ve Moritanya ülkeleri bulunmaktadır.

Mağrip Hz. Ömer (r.a.) zamanında İslam’la tanıştı. Osmanlı Devleti zamanında Barbaros Hayreddin Paşa 1517 yılında Cezayir’i İspanyollardan kurtardı. Turgut Reis kumandasında da 1551 yılında Libya, Osmanlı hâkimiyetine girdi. Cezayir’de Abdülkâdir el-Cezâiri, Fas’ta Abdülkerim el-Hattab’i, Libya’da Ömer el-Muhtar’ın öncülüğünce işgalci ülkelere karşı direniş hareketleri olmuştur. Bu kahramanca mücadelelerle bu ülke halkları bağımsızlıklarını kazanmışlardır.

Mısır, Hz. Ömer (r.a.) döneminde Amr b. Âs komutasında fethedilmiştir. Yavuz Sultan Selim döneminde 1517’de Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Bugün bölgede bulunan, Mısır, Libya, Tunus, Cezayir, Fas, Sudan ve Somali nüfusunun tamamına yakını Müslüman olan ülkelerdendir. Mali, Nijer, Çad, Senagal ve Gine ise nüfusunun yarıdan fazlası Müslüman olan ve gönül coğrafyamızda yer eden ülkelerdendir.

8.Endülüs: Endülüs, İber Yarımadası’nda Müslümanların hâkimiyeti altındaki İspanya’ya geçmişte verilen bir isimdir. Kurtuba, Gırnata, İşbiliye bölgenin önemli şehirlerindendir. Endülüs, Emevi Devleti’nin komutanlarından Tarık bin Ziyad tarafından başlatılan fetihlerle İslam ülkesi hâlini almıştır. Bölge 1492 yılına kadar Müslümanların hâkimiyetinde kalmıştır. İslam kültür ve medeniyetinin Batı’daki merkezi olmuştur. Kurtuba Camii ve Elhamra Sarayı günümüze kadar varlığını devam ettiren İslam eserlerindendir.

İslam alemine ister temporal ister lokal perspektifle bakılsın, görülecek olan İslam medeniyetinin ihtişamıdır. Bu büyük birikim, günümüzde de insanlığın kurtuluş umudu veren tek kaynağıdır.